از کدام منابع برای نگارش مقاله یا پژوهش علمی خود استفاده کنیم؟ این سوال ، جزو آن دسته از سوالاتی است که باید برای هر پژوهشگری خصوصا کسی که به تازگی قدم در این عرصه گذاشته در آغاز راه پژوهش مطرح شود. اگر بدنبال نگارش یک پژوهش ارزشمند هستید، علاوه بر رعایت بحث اصالت پژوهش باید اعتبار و اصالت منابع پژوهش خود را نیز مد نظر قرار دهید. اما آیا روش مشخصی برای اعتبارسنجی منابع پژوهش وجود دارد؟ در ادامه به بررسی این مسئله میپردازیم.

5 نکته کلیدی در اعتبارسنجی منابع پژوهش:

1. زمان: به روز بودن اطلاعات

2. ارتباط: مرتبط بودن اطلاعات با پژوهش مورد نظر و برخورداری از سطح علمی مناسب

3. مرجعیت: بررسی نام نویسنده،ناشر و محل انتشار

4. صحت و درستی: بررسی مستند بودن اطلاعات

5. هدف: بررسی علت و انگیزه انتشار اطلاعات

این پنج فاکتور با هم کلمه CRAAP را که مخفف کلمات (Currency, Relevance, Authority, Accuracy, Purpose) هست تشکیل می دهند که یک روش شناخته شده برای ارزیابی اعتبار و اصالت منابع تحقیقاتی است.

یکی دیگر از روشهای اعتبارسنجی منابع بررسی سه مقوله زیر است که در واقع ترکیبی از مراح پنجگانه CRAAR میباشد:

1.منبع و محمل انتشارآن‌ها

2.اطلاعات مربوط به نویسندگان آن‌ها

3.محتوای آن‌ها

اعتبارسنجی منابع پژوهش بر اساس منبع و محمل انتشار آن‌ها

اعتبار و کیفیت منبع اثر باید همواره مورد توجه باشد. برای مطالعه و نگارش ممکن است از منابع مختلفی مثل کتاب، مقاله، پایان‌نامه، طرح پژوهشی، وب‌سایت، جزوه و بروشور و دیگر منابع استفاده کنید. هنگام استفاده از هرکدام از این منابع باید موارد زیر را مد نظر قرار دهید.

کتاب‌ها

اگر قصد استفاده از کتابی را دارید به نام ناشر، اصالت و اعتبار آن توجه کنید و در مورد آن ناشر، از طریق اشخاص مطلع یا با جستجو در اینترنت اطلاعات کسب کنید. البته یک کتاب قبل از چاپ احتمالاً از فیلترهای مختلف گذشته و به مرحله چاپ رسیده اما به هرحال حضور ناشران نامعتبر و سودجویانی را که تنها با انگیزۀ کسب درآمد اقدام به انتشار می‌کنند، در عرصه چاپ و نشر کتاب اجتناب ناپذیر است.خصوصاً اگر هنگام مطالعه اثر به مورد مشکوکی برخورد کردید، این بررسی بسیار کمک‌کننده است. اگر کتاب فاقد اطلاعات لازم است و مثلا نام و لوگوی ناشر مشخص نیست، لازم است با احتیاط و دقت بیشتری از کتاب استفاده کنید.

وب‌سایت

وبسایتهایی که بعنوان منبع پژوهش مورد استفاده قرار میگیرند، نیازمند دقت و بررسی دقیق‌تری هستند. از آن‌جا که انتشار محتوا در وب فیلتر خاصی ندارد و هر اطلاعاتی می‌تواند با هر سطح کیفی و توسط هر فردی، منتشر شود، لذا توجه به نکاتی از جمله نشانی و دامنه سایت، صاحب و سازمان تولیدکنندۀ آن بسیار حائز اهمیت است. سایت‌های دانشگاهی در سراسر دنیا با دامنه‌های مشخصی از جمله .org، .ac،.ir، .ac،.uk و مشابه این‌ها مشخص هستند و معمولاً دارای اطلاعات علمی مناسب و موثقی هستند. همچنین وبسایت کتابخانه‌ها، وزارتخانه‌ها، سازمان‌های علمی بین‌المللی و... منابع تحقیقی معتبری محسوب میشوند.

پایان‌نامه‌ها و طرح‌های پژوهشی

این دسته از منابع از معتبرترین انواع منابع به شمار می‌روند. اگر برای استفاده از این منابع، به محلی غیر از دانشکده‌ها و کتابخانه‌های تخصصی، مثلاً وبسایت‌ها مراجعه می‌کنید، خصوصا در مورد پایان‌نامه‌های داخلی، باید دقت بیشتری به‌ خرج دهید. چون در این حوزه نیز سودجویانی هستند که از علاقه و اعتماد پژوهشگران به این نوع منابع برای کسب منافع شخصی سوء استفاده می‌کنند؛ بنابراین در چنین مواردی، نام دانشگاه، نام دانشجو، نام اساتید، ، عنوان و چکیده پایان‌نامه را در وبسایت‌های دانشگاهی سرچ کنید و از صحت وجود این منبع اطمینان حاصل کنید. در صورت لزوم با دانشجو یا اساتید راهنما از طریق ایمیل میتوانید ارتباط بگیرید.

مقالات

در بیشتر حوزه‌های علمی، مقالات از منابع معتبر و پراستناد و حتی مهم‌ترین منبع محسوب میشوند. بررسیهای تحلیل استنادی بیانگر این موضوع هستند که در حوزه‌های فنی و مهندسی و علوم تجربی و آزمایشگاهی به طور عمومی، مقالات مهم‌ترین منابع پژوهشی هستند. به همین جهت، با توجه ویژه به این منبع، به مواردی که می‌تواند به شناسایی هرچه بیشتر اعتبار یک مقاله کمک کند، در زیر اشاره میشود:

ساده ترین راه اعتبارسنجی یک مقاله، پرس‌و‌جو از افراد آگاه مثل اساتید و پژوهشگران در مورد مجله‌ای است که مقالۀ مورد نظر شما در آن منتشر شده است. برای دانشجویانی که در ارتباط مستقیم با اساتید هستند، پرسش از اساتید راه بسیار خوبی است.

به این اطلاعات در مجلۀ مورد نظر توجه کنید: آرشیو یا قدمت مجله، منابع نمایه‌کننده مجله و ایمپکت یا ضریب تأثیر آن. با مراجعه به وب‌سایت مجلات، معمولاً فهرستی از پایگاه‌هایی که به نمایۀ آن مجله می‌پردازند، در دسترس است. این اطلاعات یا در توضیحات صفحۀ اول مجله وجود دارد یا در بخش دربارۀ ما (about)، یا در بخشی جداگانه با عنوان (abstracting & indexing)مثلاً همانطور که می‌دانید مهمترین نمایه‌های بین‌المللیISI web of science و Scopus هستند.

دقت کنید که مجلۀ مقاله‌ای که از آن استفاده میکنید، جزء مجلات جعلی یا هایجکت نباشد.

همچنین میتوانید فهرست مجلات معتبر را از وب‌سایت وزارتخانه‌های مربوطه مرور کنید.

در نهایت، برای بررسی اعتبار علمی مجلۀ مقالاتی که قصد استفاده دارید بهتر است به شاخص‌هایی که برای هر مجله تعریف شده است، توجه کنید. با این کار هم از اعتبار مجلات مورد نظر مطلع میشوید و هم در انتخاب مجله برای انتشار مقالات خود در آینده شناخت کافی خواهید داشت.
مثلاً به شاخص‌های ذیل توجه کنید:

ضریب تأثیر مجله :(Impact Factor) برای بررسی این شاخص میتوانید به مجلات نمایه‌شده در WOS مراجعه کنید. همچنین با جستجوی ISSN مجلات در این سایت، میتوانید این شاخص را مورد بررسی قرار دهید.

چارک مجلا: (Quartile Score): این شاخص برای مجلات اسکوپوس به کار می‌رود.براساس این شاخص مجلات به چهار چارک تقسیم می‌شوند و مجلاتی که در ردۀ چارک اول و دوم یا Q1 یا Q2 قرار دارند، بسیار معتبرند و معمولاً روند چاپ مقاله در این نوع نشریات نسبت به چارک سوم و چارک چهارم، دشوارتر است .

شاخص اچ-ایندکس :(H-Index) این شاخص برای محاسبه میزان بهره‌وری و تأثیرگذاری علمی یک شخص، نشریه، دانشگاه یا کشور و مقایسۀ آن‌ها با دیگر رقیب‌های همان کاردبرد دارد. هرچه اچ-ایندکس مجله ای بالاتر باشد یعنی آن نشریه استنادهای قابل اعتمادتری داشته و احتمالاً مقالات ارزشمندی چاپ کرده است. یکی از راه‌های افزایش اچ-‌ایندکس افراد، چاپ مقالات در مجلات با اچ-ایندکس بالاست.

علاوه بر موارد ذکر شده، برای کسب اطلاعات بیشتر می‌توانید به پایگاه‌های Scopus، SJR،WOS و JCR مراجعه کنید. با توجه به اینکه ممکن است دسترسی آزاد به فهرست JCR در خارج از مراکز دانشگاهی و پژوهشی فراهم نباشد، یا اگر با نحوۀ استفاده از این منابع به طور کامل آشنا نیستید، کتابداران و کارشناسان مراکز اطلاعاتی می‌توانند راهنمایی لازم را به شما ارائه کنند.

بنابراین به طور خلاصه سه گام اصلی، برای اعتبارسنجی مجلات توصیف شد:

1. مجله و بررسی اطلاعات موجود در وب‌سایت مجله؛

2. مراجعه به فهرست مجلات نامعتبر و جعلی در سایت وزارتخانه‌های مربوطه و مشاهدۀ نام مجلات مورد نظر در آن‌ها؛

3. مراجعه به وب‌سایت‌هایی که اطلاعات کتابشناختی و علم‌سنجی لازم از یک مجله را در اختیار قرار می‌دهند.

اعتبارسنجی منابع پژوهش بر اساس اطلاعات مربوط به نویسندگان آن‌ها

پژوهشگران بسیاری در سراسر جهان، منابع پژوهشی را به اعتبار پدیدآورندگان آن آثار مطالعه می‌کنند و در اثر پژوهشی خود به نویسندگان معتبر استناد می‌کنند. اما مواقع زیادی هم هست که محقق با نویسندۀ اثر آشنا نیست. در این موارد چاره کار چیست؟

نویسنده هر اثر پژوهشی می‌تواند انگیزه‌های متفاوتی از نگارش آن اثر داشته باشد (از یک دغدغۀ ذهنی در موضوعی خاص گرفته تا هدف کسب درآمد، شهرت، فراغت از تحصیل و ارتقاء تحصیلی و غیره) و شاید هرگز مخاطبان از انگیزۀ نویسنده آگاه نشوند، بنابراین باید تا حد امکان سعی کنید در مورد نویسنده اطلاعات کسب کنید تا بتوانید در مورد استفاده از آن اثر در پژوهش خود تصمیم‌گیری کنید. برای این کار، هنگام بررسی اعتبار آثار، از دیدگاه شناخت نویسندگان و اعتبار آن‌ها، می‌توانید به موارد زیر دقت کنید:

اثر نویسنده یا نویسندگان واقعی داشته باشد. یعنی نویسندگانی که وجود خارجی دارند. متاسفانه گاهی اسامی نویسنده‌ها ساختگی است.

وابستگی سازمانی یا نشانی ایمیلی نویسندگان مشخص (و ترجیحاً معتبر) باشد.

در مواردی که به نوشته‌های نویسنده‌ای اطمینان ندارید، بهتر است دربارۀ زمینه‌های مطالعاتی‌ او تحقیق کنید. این روزها با وجود شبکه‌های اجتماعی مختلف مانند لینکداین، ریسرچ‌گیت، فیس‌بوک، توئیتر، و غیره کسب اطلاعات دربارۀ نویسندگان حقیقی و حقوقی، چندان دشوار نیست؛ به‌ویژه در مورد نویسندگان خارجی این جستجو بسیار کاربردی و رایج است.

تخصص نویسنده را در آن حوزه بررسی کنید. برای این کار علاوه بر اینکه می‌توانید رشتۀ تحصیلی نویسنده را با موضوع و محتوای اثر مطابقت دهید، با جستجوی نام نویسنده در پایگاه‌های اطلاعاتی و پژوهشی، پیشینۀ حوزۀ نگارشی او را بررسی کنید.

به زبان اصلی نویسنده و زبان مقاله توجه داشته باشید و متن را با دقت و وسواس بیشتری بررسی کنید تا از اطلاعاتی که به‌درستی معادل‌گذاری نشده و به‌خوبی بیان نشده غافل نشوید.

عنوان مقاله را در موتورهای جستجو وارد کنید. هرچقدر مقاله و نشریه معتبرتر باشد، احتمال بیشتری دارد که در نمایه‌های ملی و بین‌المللی بیشتری هم یافت شود. در مواردی ممکن است به مقالاتی با یک عنوان، اما نویسندگان متفاوت برسید. اینجاست که باید محتوای هر دو مقاله را با یکدیگر مقایسه کنید تا مبادا یکسان باشند و اگر یکسان بودند، تخلف بارز پژوهشی رخ داده و باید تحقیق بیشتری کنید و حتی‌الامکان با دفتر مجله تماس بگیرید.

این معیارها از مواردی هستند که می‌تواند راهنمای پژوهشگران در حوزه‌های مختلف باشند. البته، همانطور که پیش‌تر هم ذکر کردیم، ممکن است استثناءهایی هم وجود داشته باشد و با این معیارها قابل بررسی نباشد یا از آن‌ها تبعیت نکند.

اعتبارسنجی منابع پژوهش بر اساس محتوای آن‌ها

برای تصمیم‌گیری در مورد این‌که آیا منبعی که درحال مطالعۀ آن هستید و احتمالاً به عنوان مأخذ، قصد استفاده از آن در اثر پژوهشی خود را دارید، متناسب با اهداف پژوهش است یا خیر، باید نکاتی را در نظر داشته باشید. این نکات قابل بررسی برای آثار مختلف از جمله مقاله، کتاب، وب‌سایت و غیره است.

در ابتدا بهتر است محتوای مورد نظر را با اهداف مد نظر خود بررسی و به نکات زیر توجه کنید:

آیا محتوا و اطلاعات ارائه‌شده در منبع، معتبر، روزآمد و موثق هستند؟

آیا محتوای اثر، پاسخ‌گوی سؤال‌های ذهنی شما هست؟

آیا عنوان اثر با محتوا ارتباط و تناسب لازم را دارد؟

هدف نویسنده از نگارش آن اثر چیست؟ آثار پژوهشی باید به دور از تعصب و جانبداری نوشته شوند.

آیا محتوای اثر حرفی مضاف بر دانش موجود و در دسترس دارد؟ به‌عنوان مثال، ممکن است پژوهشی بدیهیات یک حوزه را با بیان متفاوتی گفته باشد. به اندیشۀ نهفته در عمق آثار توجه کنید.

زبان نگارش و ساختار مقاله، نباید گنگ و نامفهوم باشد و به برداشت اطلاعات غلط منجر شود.

به ساختار نگارشی متن توجه کنید. آیا محتوای اثر از نظم و سازماندهی اصولی برخوردار است؟

علاوه بر نکات ذکر شده، منابع و مآخذی که خود منابع پژوهش مورد استفاده قرار می‌گیرد، بسیار مهم است. منابع زمینۀ فکری نویسنده را نشان می‌دهد و خواننده هم باید بداند که اطلاعاتی که در آن پژوهش مورد استناد واقع شده‌اند، چقدر معتبر و صحیح هستند. پس لازم است فردی که از اثری قصد استفاده دارد، با هوشمندی لازم منابع و مراجع مورد استفاده را هم در نظر داشته باشد. مثلاً توجه به نکات زیر در این زمینه ثمربخش است:

- در مقاله از منابع مهم، معتبر و روزآمد استفاده شده باشد.

- توجه شود که آیا استفاده از این مقاله به افزایش اعتبار و کیفیت اثر در حال نگارش، منجر می‌شود یا خیر. استناد به آثار و مطالب متخصصان یک حوزه، نشان‌دهندۀ اشراف نسبی نویسنده به موضوع است. همچنین، به خواننده از اعتبار و دقت مطالب مطمئن میشود.

- مقاله، ارجاعات کور و نامفهوم و به طور کلی، ارجاعاتی که ما را به منبع اصلی نمی‌رساند، نداشته باشد. مثلاً دارای لینک مخدوش یا ناقص نباشد یا اطلاعات کتابشناختی ناقص یا اشتباه نداشته باشد.

- استنادهای نویسنده از این دیدگاه هم بررسی شود که آیا محققان دیگر هم از آن‌ها استفاده کرده‌اند یا خیر. گاهی پی‌بردن به این موضوع، با جستجویی ساده در یک موتور جستجو، کمک کننده است.

- ادعا، نظریه و فرضیه‌هایی که اثر از منابع دیگر اقتباس کرده، باید ارجاع درست داشته باشند.

- دیگر پژوهشگران چقدر از آن مقاله استفاده کرده و به آن ارجاع داده اند؟ البته این سخن به این معنا نیست که اگر مقاله‌ای استنادی ندارد، از اعتبار ساقط است. در موارد و حوزه‌هایی که نظریۀ مهمی مطرح می‌شود و زمان زیادی از انتشار مقاله می‌گذرد، معمولاً مورد بررسی، نقد و استفاده صورت می‌گیرد. به‌عنوان مثال، دارویی که برای کشف یک بیماری صعب‌العلاج مدعی درمان و راهکار می‌شود قاعدتاً فراوان مورد استفاده و استناد قرار می‌گیرد.

در کنار همۀ این موارد توجه به رعایت صحت و اصالت پژوهش و عاری بودن از انواع تخلفات پژوهشی بسیار مهم است که احتمالا تشخیص آن ساده هم نیست اما خب، راه حل‌هایی دارد.

- پس از ارزیابی دستی مقاله بهتر است برای اطمینان بیشتر و بررسی موارد مربوط به تخلفات پژوهشی (مثل سرقت علمی) از نرم‌افزارهای تشخیص سرقت علمی استفاده کنید.

- گاهی لازم است به یادداشت‌هایی که دربارۀ یک اثر منتشر شده توجه کنید. مثل یادداشت‌هایی دربارۀ سلب اعتبار مقاله یا Retraction است. برخی از پایگاه‌های اطلاعاتی مانند WOS یا Pubmed (در حوزۀ علوم پزشکی) در قسمت اعمال محدودیت بر نتایج جستجو (limitation) ، مقالات سلب اعتبارشده را نشان می‌دهند.

در آخر لازم به ذکر است که بیشتر مواردی که مطرح شد، نسبی هستند؛ به عنوان مثال اگر اثری استنادی دریافت نکرده، به این معنی نیست که حتماً آن مقاله نامعتبر و بی‌کیفیت است؛ ممکن است دانشی نو باشد و هنوز چندان مورد توجه قرار نگرفته باشد. بنابراین مرحلۀ مهم پیش از نگارش، انتخاب منابع خوب و معتبر برای مطالعه، سپس استفاده و استناد به آن‌ها است. مشخص است اگر شخصی از منابع بی‌کیفیت در نگارش اثر پژوهشی استفاده کند، قطعاً بر جوانب مختلف اثر وی بی‌تأثیر نیست و می‌تواند باعث ورود اطلاعات بی‌کیفیت به چرخۀ تولید علم ‌شود.