زبان اشاره (Sign Language) یک زبان دیداری-حرکتی و غیر آوایی است که برای افراد ناشنوا یا کم شنوا استفاده میشود. این زبان برای ارتباط و انتقال اطلاعات بین افراد ناشنوا به کار می‌رود و به آنها اجازه می‌دهد تا احساسات، افکار و ایده‌های خود را با دیگران به اشتراک بگذارند. زبان اشاره ناشنوایان بر اساس حرکات دست و انگشتان، نمادها و اشکالی که با دست و بدن ساخته میشوند، تشکیل شده است. هر کشور و منطقه ممکن است نظام خاص خود را برای زبان اشاره ناشنوایان داشته باشد. برای مثال، در بریتانیا از زبان اشاره بریتیش استفاده میشود و در ایالات متحده، زبان اشاره آمریکایی رایج است. اما امروزه بر استفاده از یک زبان اشاره بین المللی در سطح جهان توافق شده است که در هر منطقه، عناصر بومیِ زبان نیز به آن افزوده می شود.
باید خاطر نشان کرد که زبان های اشاره توسط شخص خاصی ابداع نشده اند و مانند دیگر زبان ها به طور خود به خودی در طول قرن ها شکل گرفته و در طول زمان دستخوش تغییرات شده اند. در مورد تعداد زبان های اشاره در سرتاسر جهان اطلاعی در دست نیست. اما هرجا که ناشنوایان حضور دارند، زبان‌های اشاره به وجود می‌آیند. زیرا همانطور که افراد عادی و شنوا به زبان گفتاری وابسته‌اند، زندگی، موقعیت ها و دستاوردهای افراد ناشنوا نیز تا حد زیادی به زبان اشاره وابسته است. زبان اشارۀ ناشنوایان دارای امکانات کاملی است و با وجود تفاوت های اساسی با زبان گفتاری، ارزش زبانی برابر با گفتار دارد. از عمده ترین تفاوت های زبان اشاره و گفتار میتوان به نبود خط و گونه ی نوشتاری خاص در این زبان اشاره کرد.
اشاره از قدیم بعنوان وسیله‌ای برای ارتباط، مورد توجه انسان‌ها بوده و حدس اینکه قبل از پیدایش زبان گفتاری، انسان‌های اولیه از زبان اشاره برای ارتباط و رساندن مقصود خود بهره می‌بردند، کار چندان سختی نیست.
تاریخچه زبان اشاره با گرایش نخبگان و پژوهشگران به روش‌های علمی ارتباط تنگاتنگی دارد؛ آنها به تدریج به این مسئله پی بردند که فردی که ناشنوا بدنیا می آید، طبعاً لال هم هست و این غیرممکن است که نشنود ولی صحبت کند. با گذر زمان و آگاهی عامه مردم از علل بروز ناشنوایی در شخص، به مرور تفکرات علمی و منطقی جای عقاید خرافی آن زمان را گرفت و قدم‌هایی برای آموزش آنها به روش علمی برداشته شد. نقطه شروع تحقیقات و بررسی ها در اروپا و بعد آمریکا بود.
اولین پژوهشگر ناشنوایان، میشل دو لِپه (مشهور به آبه دو لِپه) است که در سال 1776 اثری ماندگار منتشر کرد که نقطه عطفی برای پیشرفت در حوزه ارتباطات و شروع مطالعات زبان‌شناسی شد. همچنین او نخستین مؤسسه دولتی برای کودکان ناشنوا را راه اندازی کرد که بعدها به نام مؤسسه ملی کر و لال‌ها در پاریس نام‌گذاری شد. کتاب او «هنر آموزش سخن گفتن با افراد کر و لال» را سیکار در 1820 منتشر کرد و اثر دیگرش «واژه‌نامۀ افراد کر و لال» در 1896 انتشار یافت. به اعتقاد او، زبان اشاره، زبان طبیعی ناشنوایان است، و روش تدریس او نیز از همین اعتقاد الهام می‌گرفت. به بیان دیگر او به استفاده از متدولوژی طبیعی در آموزش افراد کر و لال معتقد بود.
رمی ولد (1800-1890)، ادیب فرانسوی، متفکر دیگری بود که یک فرهنگ منظم برای زبان اشاره ی فرانسوی منتشر کرد. در پی این تلاش‌های علمی مدیران آموزشی ناشنوایان در کشورهای مختلف دنیا به اجرای دستاوردهای عالمان روی آوردند؛ در نتیجه شمار فراوانی از الفباهای دستی در کشورهای مختلف دنیا به کار گرفته شد. ناشنوایان در کشورهای مختلف، نه تنها یک زبان اشاره، بلکه چند نوع آن را فرا گرفته‌اند. به ویژه در سال های اخیر پژوهش درباره ساختارهای زبان اشاره، به گونه‌ای که ناشنوایان بتوانند از آن استفاده مطلوب کنند، توسعه یافت و زمینه های استفاده گسترده از این زبان را فراهم آورد.
کشورهای پیشرفته جهان، زبان اشاره خود را به عنوان بخشی از هویت ملی خود معرفی میکنند؛ به طوری که هر زبان اشاره، تا حدودی منحصر به فرد است؛ مانند زبان اشاره انگلیسی، زبان اشاره آلمانی، زبان اشاره فرانسوی و ... .
استفاده از زبان اشاره در ایران به صد‌ها سال قبل از امروز باز می‌گردد. اگرچه ایرانیان دیرتر از کشورهای اروپایی و آمریکایی به استفاده علمی و آموزشی از زبان اشاره روی آوردند اما با احداث مدرسه ناشنوایان (باغچه اطفال) توسط جبار باغچه بان در سال 1303، این عقب ماندگی‌ها را به سرعت جبران کردند. در ایران، درباره قدمت این زبان تا پیش از زمان ذکر شده، اطلاعی در دست نیست.
کمیته پژوهش و توسعه زبان اشاره فارسی در سازمان ملی رفاه ناشنوایان تشکیل شده است و تحقیقات درباره اشارات ایرانی و فارسی صورت میگیرد. با توجه به تنوع جغرافیایی و تفاوت‌های فرهنگی در ایران، این تحقیقات به منظور شناخت بهتر اشارات و مفاهیم فارسی و تدوین یک سیستم زبان اشاره مناسب انجام میگیرد. با پیشرفت این تحقیقات، امیدواریم که امکان رفع نیازهای افراد ناشنوا و کم‌شنوا در حوزه ارتباطات بین فردی فراهم شود.
منظور از الفبای دستی باغچه بان، مجموعه ای از اشارات است که برای حروف الفبای فارسی در نظر گرفته شده است. او تلاش کرد تا از طریق این اشارات دستی و حالت لب و دهان، الفبایی بسازد که با این وسیله هم سواد خواندن و نوشتن و هم طرز تلفظ صداهای فارسی را به ناشنوایان آموزش دهد. اما به مرور زمان کاربرد و اهمیت این مجموعه علائم در جامعۀ ناشنوایان تغییراتی کرد.
برنامه آموزش زبان اشاره با همکاری دانشگاه ملی سابق تا سال 1357 در باغچه اطفال ادامه یافت و پس از آن به فراموشی سپرده شد. تا اینکه در سال 1375، تلاش‌هایی توسط کانون ناشنوایان خراسان جهت برگزاری نخستین دوره کوتاه مدت آموزش زبان اشاره در دانشگاه علوم بهزیستی و توان بخشی مشهد صورت گرفت. این تلاش‌ها نشان از توجه و تلاش برای بازیابی و توسعه زبان اشاره در ایران دارد.
امروزه در سراسر دنیا، تلاش بر آن است که به موازات آموزش زبان اشاره به ناشنوایان، مردم شنوا نیز، با زبان اشاره آشنا شوند تا ایجاد ارتباط موثر بین افراد شنوا و ناشنوا آسان تر از گذشته گردد. به همین دلیل، در برنامه‌های مختلفی که از تلویزیون پخش میشود، از مترجمان زبان اشاره برای انتقال مفاهیم به مخاطبان ناشنوا استفاده میشود و همین امر احتمالا مشوقی برای یادگیری زبان اشاره برای مردم عادی باشد.
در مورد زبان اشاره فارسی، در دهه اخیر تلاش‌هایی در جهت شکل‌گیری زبان اشاره فارسی صورت گرفته است. این تلاش‌ها به منظور ایجاد یک زبان اشاره که بر اساس واژگان و مفاهیم زبان فارسی استوار باشد و بتواند نیازهای افراد ناشنوا و کم‌شنوا در ایران را برآورده کند، انجام شده است. هر واژه ی این زبان، ترکیبی است از چهار عنصر : فرم پنجه ی دست، جهت پنجه، جهت حرکت کلی دست و محل قرارگیری نهائی دست. این زبان، زبان اول ناشنوایان محسوب میشود و زبان فارسی در جایگاه دوم قرار میگیرد. هرچند که آموزش این زبان بر مبنای الفبای فارسی بوده است، اما مانند هر زبان دیگری مستقل بوده و حتی دستور زبان مختص خود را دارد. برای مثال در زبان فارسی ساخت جملات با چنین فرمولی صورت میگیرد: فاعل+مفعول+فعل
در حالیکه زبان اشاره مقید به ترتیب واژگان نیست؛ زیرا مفاهیمی که در زبان های گفتاری یکی پس از دیگری بیان میشوند، در زبان اشاره میتوانند به صورت همزمان (با استفاده از حرکت هر دو دست یا حرکت بخشی از بالاتنه) ادا شوند.
تا سال های اخیر، مترجمی زبان اشاره در ایران به عنوان شغل رسمی که نیازمند آموزش های تخصصی است، مورد توجه نبوده است. در اواخر دهه 90 شمسی، این رشته برای اولین بار در کشور، در واحد بین الملل فرشتگان در دانشگاه آزاد اسلامی راه اندازی شد. فارغ التحصیلان این رشته، علاوه بر داشتن توانایی آموزش به ناشنوایان و کم شنوایان، می توانند در حوزه های مختلف اعم از فرهنگ و رسانه، در کنار این قشر فراموش شده ایستاده و در جهت برآورده کردن مطالبات ایشان قدم بردارند.
«رابط» و «مترجم زبان اشاره (SL Interpreter)» مفهوم یکسانی ندارند. رابط در مقام حامی ناشنوا میتواند اظهارات ناشنوا یا طرف مقابل را کم و یا زیاد کند اما مترجم حق تحریف در اظهارات فرد ناشنوا را ندارد و حال با توجه به این تفاوت، میتوان گفت که نزدیکان از جمله پدر و مادر یا خواهر و برادر یک ناشنوا معمولاً در رفع مشکل ارتباطی فرزند یا خواهر و برادر ناشنوای خود با جامعه شنوا به عنوان رابط عمل می کنند و در موارد لازم برای رفع مشکل ارتباطی فرد ناشنوا در بعضی امور زندگی حامی او هستند و این ارتباط نه لزوما با زبان اشاره بلکه با گفتار غیر واضح فرد و لبخوانی او بوجود می آید. استفاده ناشنوا از رابط برای حل مشکل ارتباطی خود با جامعه شنوا یک امکان است و خدمات مترجمی زبان اشاره، وسیله دیگری برای کمک به رفع مشکل ارتباطی ناشنواها و همچنین یکسان سازی فرصت آنها با شنواها در بهره مندی از مزایای زندگی اجتماعی است.
در حال حاضر، نیاز به مترجم زبان اشاره برای پر کردن خلأ ارتباطی بین ناشنوایان و افراد شنوا وجود دارد. در حقیقت، به علت تازه تأسیس بودن این دپارتمان در دانشگاه آزاد و نبود منابع درسی کافی، بسیاری از مترجمان مهارت لازم برای ترجمه موثر را دارا نیستند و اغلب اطلاعات غلطی ارائه میدهند که موجب سردرگمی بیشتر بین افراد شنوا و ناشنوا می شوند. یک تصور غلط رایج در جهان شنوایی این است که افراد ناشنوا در هر شرایطی به حضور مترجم نیاز دارند. اما اینگونه نیست. افراد ناشنوا، بر حسب ضرورت، مثلا در موضوعات مربوط به حوزه پزشکی، حقوقی، حرفه ای یا آموزشی که نیاز به مشارکت کامل در امور دارند، به ترجمه همزمانِ زبان اشاره نیاز پیدا میکنند. در مواردی که دسترسی به مترجم امکانپذیر نیست، راه های دیگری برای ارتباط با افراد عادی وجود دارد از جمله: حرکات دست و بدن، لب خوانی، نوشتن پیام های متنی.
هدف از نگارش این مطلب، فراهم آوردن منبعی بود که بتواند بطور خلاصه تاریخچه و جایگاه زبان اشاره را در اختیار علاقه مندان قرار دهد. شبکه مترجمین اشراق خدماتی در زمینه ترجمه زبان اشاره ارائه نمیدهد، اما در صورت نیاز به ترجمه، ویراستاری متون به زبان های گفتاری (اعم از انگلیسی، عربی، آلمانی، فرانسوی و ...) و یا تولید محتوای تخصصی در کنار شما عزیزان خواهیم بود. جهت ثبت سفارش از لینک های زیر استفاده کنید:
همچنین اگر نیاز به خدمات گویندگی کتاب، شعارهای تبلیغاتی، تلفن گویا و ... دارید، از لینک زیر جهت ثبت سفارش استفاده کنید.
